नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एमाले) भित्रको संकट: व्यक्तित्वको होइन, प्रवृत्तिको लडाइँ

महेश आचार्य , माेरङ २० फागुन ०८१
नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एमाले) भित्र देखिएको पछिल्लो विवाद कुनै व्यक्तिविशेषको महत्वाकांक्षा वा नेतृत्वको स्वाभाविक प्रतिस्पर्धा मात्र होइन। यसको जड पार्टीभित्रै गहिरोसँग गाडिएको एक विशेष प्रवृत्ति—ओली प्रवृत्ति मा छ, जसले आन्तरिक लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाउँदै गइरहेको छ।
यो प्रवृत्ति केवल एमालेभित्र मात्र सीमित छैन। अन्य राजनीतिक दलहरू, सामाजिक संस्थाहरू, र प्रशासनिक संरचनामा समेत यसको प्रभाव फैलँदै गएको छ। ओली प्रवृत्तिको खास विशेषता भनेको शक्ति केन्द्रीकरण, आलोचनाको दमन, गुटबन्दीको सुदृढीकरण, र निर्णय प्रक्रियामा लोकतान्त्रिक अभ्यासको उपेक्षा हो। यस प्रवृत्तिले पार्टीलाई मात्र होइन, समग्र नेपाली लोकतन्त्रलाई समेत दीर्घकालीन रूपमा कमजोर पार्ने खतरा बढाएको छ।
मोरङ जिल्ला अधिवेशन: ओली प्रवृत्तिविरुद्धको संघर्ष
एमालेभित्रको आन्तरिक संघर्षको पछिल्लो उदाहरण मोरङ जिल्ला अधिवेशनमा देखियो। अध्यक्ष पदका लागि भएको प्रतिस्पर्धा कुनै साधारण चुनाव थिएन; यो ओली प्रवृत्ति र यसको विरुद्ध खडा भएका शक्ति बीचको लडाइँ थियो।
प्रतिस्पर्धामा संस्थापन पक्षका उम्मेदवार राजकुमार ओझा र ओली प्रवृत्तिको विरोधमा उभिएका अजम्बर राई आमनेसामने भए। ओझाले पार्टी नेतृत्वको समर्थन पाएका थिए, जबकि राईले गुरु बराल, विनोद ढकाल, पितकुमार श्रेष्ठ लगायतका नेताहरूको साथमा ओली प्रवृत्तिको विरोधको एजेन्डा अघि सारे।
यो चुनावी प्रतिस्पर्धा मात्र नभई, पार्टीभित्र लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई पुनर्स्थापित गर्ने कि नेतृत्वलाई झनै एकलौटी बनाउने भन्ने विषयमा भएको वैचारिक संघर्ष थियो।
ओली प्रवृत्तिको फैलिंदो प्रभाव र यसको परिणाम
ओली प्रवृत्तिले एमालेलाई मात्र नभई, समग्र राजनीतिक संरचनालाई प्रभावित पारेको छ। यसका मुख्य असर निम्नानुसार छन्:
१. शक्ति केन्द्रीकरण र निर्णय प्रक्रियामा निषेधात्मक प्रभाव: नेतृत्वको सम्पूर्ण अधिकार सीमित व्यक्तिहरूमा केन्द्रित हुँदै जानु।पार्टीभित्र छलफल, बहस, र बहुलवादको सट्टा व्यक्तिवादी निर्णय प्रणाली बलियो हुनु।नीतिगत निर्णयहरूमा पारदर्शिता हराउँदै जानु।
२. आलोचनाप्रति असहिष्णुता र वैचारिक दबाव: पार्टीभित्र आलोचनात्मक आवाजहरूलाई अनुशासनको नाममा दबाउने प्रवृत्ति।नेतृत्वको निर्णयमाथि प्रश्न उठाउनेहरूमाथि गुटगत रूपमा आक्रमण र निष्कासनको डर।स्वतन्त्र अभिव्यक्तिमाथि अंकुश लगाउने मनोवृत्ति।
३. गुटबन्दी र अवसरवादको संस्थागत विस्तार: योग्य र इमानदार नेताहरूभन्दा, नेतृत्वका पक्षधरहरूले मात्र अवसर पाउने अवस्था। व्यक्तिगत स्वार्थका आधारमा निर्णय गर्ने प्रवृत्ति बढ्दै जानु।सांगठनिक संरचनामा पारदर्शिता कमजोर हुँदै जानु।
४. समाज र अन्य संस्थाहरूमाथि असर:
ओली प्रवृत्तिको प्रभाव सामाजिक संस्थाहरूमा समेत फैलनु, जसले प्रशासनिक निकायहरूमा तानाशाही शैलीलाई प्रश्रय दिनु।लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई कमजोर पार्दै शक्ति सन्तुलनको अभ्यासलाई ध्वस्त पार्नु।आम नागरिकहरूमा निराशा र राजनीतिक अस्थिरताको वृद्धि।
समाधान: ओली प्रवृत्तिविरुद्धको संघर्ष लोकतन्त्रको पुनर्स्थापनाको लडाइँ हो।
ओली प्रवृत्तिले पार्टीलाई मात्र नभई, समग्र लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई नै कमजोर पार्ने खतरा बढाएको छ। यसको रोकथामका लागि निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न आवश्यक छ:
१. आन्तरिक लोकतन्त्रको पुनर्स्थापना : पार्टीभित्र लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई सुदृढ गर्दै पारदर्शी निर्णय प्रणाली अवलम्बन गर्नु। छलफल, बहस, र असहमतिलाई संस्थागत रूपमा स्वीकार गर्ने संस्कार विकास गर्नु।
२. शक्ति विकेन्द्रीकरण : सम्पूर्ण निर्णय शक्तिलाई एक व्यक्तिमा सीमित राख्ने अभ्यास अन्त्य गर्दै लोकतान्त्रिक संयन्त्रलाई बलियो बनाउनु। प्रदेश तथा स्थानीय नेतृत्वलाई बढी अधिकार प्रदान गर्दै निर्णय प्रक्रियामा समावेशीकरण बढाउनु।
३. आलोचनालाई आत्मसात गर्ने राजनीतिक संस्कृति: फरक विचार राख्नेलाई "शत्रु" को रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति अन्त्य गर्दै, स्वस्थ आलोचनालाई आत्मसात गर्ने माहौल बनाउनु। विचार विमर्शका आधारमा नीति निर्माण गर्ने अभ्यासलाई प्रवर्द्धन गर्नु।
४. पारदर्शिता र जवाफदेही नेतृत्व
गुटबन्दीको अन्त्य गर्दै योग्य व्यक्तिहरूलाई अवसर प्रदान गर्नु।
नीतिगत निर्णयहरू पारदर्शी बनाउन संस्थागत संयन्त्रहरूलाई बलियो बनाउनु।
निष्कर्ष: ओली प्रवृत्तिको अन्त्य नै सशक्त लोकतन्त्रको आधार
एमालेभित्र पछिल्लो समय देखिएको विवादले स्पष्ट पार्छ कि यो लडाइँ कुनै व्यक्तिविशेषको हैसियतको मात्र होइन। यो शक्ति केन्द्रीकरण, तानाशाही प्रवृत्ति, र लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको पतन विरुद्धको संघर्ष हो।
यदि ओली प्रवृत्ति हाबी भइरहने हो भने, एमालेलाई मात्र नभई समग्र लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई नै अपूरणीय क्षति पुग्नेछ। त्यसैले, पार्टीभित्र मात्र नभई समग्र समाजमा नै लोकतान्त्रिक मूल्यको पुनर्स्थापनाका लागि यो प्रवृत्तिविरुद्ध दृढ संघर्ष आवश्यक छ। यही मात्र असल समाज निर्माण र स्थिर लोकतन्त्रको आधार बन्न सक्छ।